Trong thời gian tới, ngoài việc tiếp tục hoàn thành tốt nhiệm vụ đã được giao, VSD còn có một nhiệm vụ quan trọng khác nữa, đó là chuẩn bị các công tác cho việc chuyển đổi sang mô hình Tổng Công ty theo quy định tại Luật Chứng khoán 2019. Để biết quá trình chuyển đổi này đang diễn ra như thế nào, mời độc giả cùng Tạp chí Chứng khoán lắng nghe những chia sẻ của ông Nguyễn Sơn, Chủ tịch Hội đồng Quản trị VSD xoay quanh chủ đề trên.

Năm 2020 là một năm đầy khó khăn đối với thị trường tài chính thế giới nói chung và thị trường tài chính, chứng khoán Việt Nam nói riêng. Điều này ảnh hưởng như thế nào tới hoạt động và kết quả đạt được của VSD trong năm qua, thưa ông?
Năm 2020 có thể coi là một năm khó khăn, thị trường tài chính quốc tế nói chung và TTCK thế giới nói riêng phải đối mặt với tình trạng tăng trưởng âm diễn ra ở hầu hết các nền kinh tế do tác động tiêu cực của đại dịch COVID-19. Để giảm thiểu tác động của đại dịch COVID-19, các nước đã buộc phải áp dụng chính sách tài khóa và tiền tệ nới lỏng thông qua các gói hỗi trợ tài chính lên tới hàng nghìn tỷ USD và biện pháp cắt giảm lãi suất của hầu hết các ngân hàng trung ương các nước. Đây là những nhân tố tác động trực tiếp đến dòng vốn quốc tế và TTCK năm 2020. Tại Việt Nam, nhiều biện pháp hỗ trợ tăng trưởng kinh tế, kích thích tiêu dùng như giảm thuế thu nhập doanh nghiệp; miễn giảm phí, giá dịch vụ trong lĩnh vực chứng khoán; cung cấp các khoản trợ cấp cho cá nhân, hộ gia đình, đẩy mạnh các chương trình đầu tư công và cắt giảm lãi suất của Chính phủ đã từng bước phát huy hiệu quả, giúp kinh tế phục hồi và thu hút các dòng vốn đầu tư vào TTCK, giúp thị trường trụ vững và tăng trưởng cả về quy mô và tính thanh khoản. Tại ngày 31/12/2020, chỉ số VN-Index đạt 1103,87 điểm, tăng 14,9% so với cuối năm 2019. Thị trường cổ phiếu hiện có 1.665 mã cổ phiếu, CCQ niêm yết/đăng ký giao dịch (ĐKGD) với quy mô niêm yết, ĐKGD đạt gần 1.514 nghìn tỷ đồng, tăng 8% với cuối năm 2019. Vốn hóa thị trường cổ phiếu đạt gần 5.294 nghìn tỷ đồng, tăng 20,8% so với cuối năm 2019, tương đương 84,1% GDP 2020. Thị trường trái phiếu có 477 mã trái phiếu niêm yết (trong đó có 454 mã trái phiếu chính phủ và 23 mã trái phiếu doanh nghiệp) với giá trị niêm yết đạt 1.388 nghìn tỷ đồng, tăng 16,8% so với năm 2019 tương đương 23% GDP. Thị trường cổ phiếu, giá trị giao dịch bình quân năm 2020 đạt trên 7.420 tỷ đồng/phiên, tăng 59,3% so với bình quân năm 2019; thanh khoản thị trường trái phiếu tiếp tục tăng trưởng mạnh bình quân đạt 10.393 tỷ đồng/phiên, tăng 13% so với năm 2019.
Những kết quả của thị trường trên đây có sự đóng góp không nhỏ của VSD với vai trò là tổ chức hạ tầng duy nhất cung cấp dịch vụ đăng ký, lưu ký, bù trừ, thanh toán chứng khoán và cung cấp dịch vụ hỗ trợ hoàn tất giao dịch chứng khoán cho các chứng khoán niêm yết tại SGDCK của các công ty đại chúng chưa niêm yết. Đặc biệt, mặc dù quy mô thị trường và khối lượng thanh toán giao dịch chứng khoán đều tăng, song các giao dịch đều đã được VSD phối hợp với hai SGDCK thanh toán đúng hạn, an toàn, đảm bảo cho thị trường vận hành thông suốt trong bối cảnh dịch bệnh diễn biến vô cùng phức tạp và một số TTCK lớn của thế giới như Mỹ phải 3 lần kích hoạt cơ chế ngừng giao dịch. Đây là những thành tích rất đáng ghi nhận của VSD trong năm qua. Theo đó, VSD đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận, thể hiện qua các con số sau:
Tính đến hết ngày 31/12/2020, đã có hơn 8 tỷ chứng khoán đăng ký mới trong năm 2020, tăng 168% so với năm 2019, nâng tổng số chứng khoán đăng ký tại VSD lên 178 tỷ chứng khoán; đã có 14,9 tỷ chứng khoán lưu ký mới trong năm 2020, tăng 31,8% so với năm 2019, nâng tổng số dư chứng khoán lưu ký tại VSD lên 100 tỷ chứng khoán (chiếm hơn 56% tổng số chứng khoán đăng ký); tổng số tài khoản lưu ký tại VSD là 2,7 triệu tài khoản, tăng 17% so với năm 2019, số lượng tài khoản đăng ký trên hệ thống bù trừ thanh toán giao dịch chứng khoán phái sinh là 171.973 tài khoản, tăng 89% so với năm 2019; tổng giá trị thanh toán toàn thị trường trong năm 2020 đạt 4,2 triệu tỷ đồng, tăng 24% so với năm 2019.
Đây là những kết quả hết sức ấn tượng thể hiện những nỗ lực rất đáng ghi nhận của VSD trong năm 2020, năm mà nền kinh tế thế giới, kinh tế trong nước gặp rất nhiều khó khăn và thách thức.
Theo ông, khi áp dụng cơ chế đối tác bù trừ trung tâm trong hoạt động bù trừ, thanh toán giao dịch chứng khoán trên TTCK cơ sở sẽ có tác động như thế nào đối với TTCK?
Theo quy định hiện nay, trong hoạt động bù trừ thanh toán giao dịch chứng khoán, VSD đóng vai trò là tổ chức vận hành hệ thống thanh toán, cung cấp dịch vụ bù trừ, thanh toán giao dịch chứng khoán niêm yết và đăng ký giao dịch trên SGDCK cho các bên tham gia giao dịch. Theo cơ chế này, VSD không chịu trách nhiệm cuối cùng về các rủi ro thanh toán trong trường hợp các bên tham gia giao dịch rơi vào tình trạng mất khả năng thanh toán. Để đảm bảo an toàn cho hoạt động thanh toán, VSD có áp dụng các biện pháp hỗ trợ thanh toán như sử dụng quỹ hỗ trợ thanh toán trong trường hợp thiếu tiền, vay chứng khoán, lùi thời hạn thanh toán và cuối cùng là từ chối thanh toán giao dịch chứng khoán. Trong trường hợp phải lùi thời hạn thanh toán hoặc từ chối thanh toán giao dịch chứng khoán thì thành viên lưu ký mất khả năng thanh toán phải bồi thường cho các bên liên quan.
Bên cạnh đó, để hạn chế rủi ro mất khả năng thanh toán thì quy định pháp lý hiện nay yêu cầu thành viên lưu ký phải kiểm soát việc đặt lệnh của nhà đầu tư theo hướng nhà đầu tư phải có đủ chứng khoán trên tài khoản giao dịch trước khi bán, phải có đủ 100% tiền trước khi đặt lệnh mua (cơ chế prefunding). Quy định này đang được xem là một trong những rào cản cho việc nâng hạng TTCK Việt Nam cũng như hạn chế sức mua của nhà đầu tư, dẫn tới giảm tính thanh khoản của thị trường.
Triển khai quy định của Luật Chứng khoán 2019 và để phù hợp với thông lệ quốc tế, Nghị định hướng dẫn Luật Chứng khoán 2019 và các văn bản pháp lý liên quan đã quy định mô hình bù trừ, thanh toán theo cơ chế đối tác bù trừ trung tâm (CCP) cho giao dịch chứng khoán của TTCK cơ sở, trong đó VSD thông qua hoạt động thế vị trở thành một đối tác của giao dịch chứng khoán, thành viên bù trừ là đối tác còn lại của giao dịch. Về mặt hệ thống, các chức năng liên quan đến cơ chế đối tác bù trừ trung tâm trong hoạt động bù trừ thanh toán cũng đã được tích hợp vào hệ thống công nghệ thông tin (CNTT) mới do SGDCK Tp. Hồ Chí Minh làm chủ đầu tư mà VSD là một trong các bên thụ hưởng. Khi triển khai mô hình CCP cho TTCK cơ sở, hoạt động bù trừ thanh toán sẽ có những thay đổi chủ yếu như sau:
Thứ nhất, sức mua của nhà đầu tư sẽ được tăng lên đáng kể khi thay vì phải có đủ 100% tiền ký quỹ trước khi mua như hiện nay, nhà đầu tư có thể chỉ phải ký quỹ tiền cho mỗi lệnh mua dự kiến thực hiện theo một tỷ lệ nhất định theo yêu cầu của thành viên bù trừ và số tiền phải thanh toán còn lại nhà đầu tư sẽ nộp cho thành viên bù trừ trước khi thanh toán.
Thứ hai, thanh khoản của thị trường sẽ được cải thiện khi nghiệp vụ bán chứng khoán chờ về sẽ được áp dụng ngay khi triển khai cơ chế đối tác bù trừ trung tâm cho hoạt động bù trừ, thanh toán giao dịch chứng khoán do các tính năng liên quan đã được tích hợp trong hệ thống CNTT mới cũng như khung pháp lý cho các giao dịch này đã tiếp tục được hoàn thiện trong dự thảo Thông tư thay thế Thông tư số 203/2015/TT-BTC về hướng dẫn giao dịch trên TTCK.
Thứ ba, công tác quản lý rủi ro mất khả năng thanh toán được nâng cao, hoàn thiện theo hướng VSD thông qua cơ chế thế vị tham gia vào giao dịch để đảm bảo thanh toán cho nhà đầu tư trong trường hợp xảy ra mất khả năng thanh toán, đồng thời bổ sung thêm nhiều lớp phòng vệ rủi ro như nâng cao tiêu chí làm thành viên bù trừ, ký quỹ giao dịch chứng khoán, đóng góp Quỹ bù trừ theo phương pháp định lượng rủi ro (stress test), sử dụng quỹ phòng ngừa rủi ro và nguồn vốn của VSD sau khi được Bộ Tài chính chấp thuận, cơ chế mua vào bắt buộc (buyin), chuyển sang thanh toán bằng tiền...  
Theo đó, tôi tin rằng việc triển khai cơ chế CCP cho TTCK cơ sở sẽ là tiền đề quan trọng cho việc nâng hạng cũng như là cơ hội giúp cho TTCK Việt Nam có được bước phát triển mạnh mẽ mới.
Năm 2021 với việc Luật Chứng khoán 2019 chính thức đi vào thực tiễn cùng việc chuyển đổi mô hình của VSD được kỳ vọng sẽ tạo ra những thay đổi và vị thế mới cho VSD. Xin ông cho biết, VSD đã chuẩn bị tới đâu để sẵn sàng đón nhận nhiệm vụ mới này?
Như chúng ta đã biết, Trung tâm Lưu ký Chứng khoán được thành lập theo Quyết định số 189/2005/QĐ-TTg ngày 27/7/2005 của Thủ tướng Chính phủ, là đơn vị sự nghiệp có thu; Ngày 18/12/2008, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 171/2008/QĐ-TTg về việc thành lập Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSD) trên cơ sở chuyển đổi, tổ chức lại Trung tâm Lưu ký Chứng khoán và chuyển đổi mô hình tổ chức hoạt động sang mô hình Công ty TNHH Nhà nước một thành viên thuộc sở hữu Nhà nước.
Theo quy định của Luật Chứng khoán năm 2019, trong thời hạn 2 năm, kể từ ngày Luật có hiệu lực thi hành, VSD phải hoạt động theo mô hình Tổng công ty với tên gọi mới là Tổng Công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam. So với mô hình hiện tại, ngoài chức năng tổ chức thực hiện đăng ký, lưu ký, bù trừ, thanh toán chứng khoán và cung cấp các dịch vụ hỗ trợ hoàn tất giao dịch chứng khoán cho các chứng khoán niêm yết tại SGDCK và chứng khoán của công ty đại chúng chưa niêm yết. Việc chuyển đổi sang hoạt động theo mô hình thành Tổng Công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam theo Luật Chứng khoán năm 2019 sẽ giúp VSD nâng tầm vị thế, mở rộng hơn nữa khả năng cung cấp dịch vụ và hỗ trợ giao dịch cho thị trường như triển khai chức năng đối tác trung tâm (Central Counterparty – CCP) cho không chỉ TTCK phái sinh mà cả TTCK cơ sở; đăng ký biện pháp bảo đảm đối với chứng khoán đã đăng ký tập trung tại Tổng Công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam theo yêu cầu của khách hàng thay vì việc khách hàng phải đăng ký tại Trung tâm đăng ký giao dịch, tài sản thuộc Cục đăng ký quốc gia giao dịch bảo đảm, cũng như mở rộng và hoàn thiện hệ thống thành viên của Tổng Công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam.
Hiện nay, VSD đang phối hợp với các đơn vị chức năng của Bộ Tài chính để ban hành Quyết định về thành lập Tổng Công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam và các bước triển khai theo Luật Chứng khoán 2019. Sau khi đi vào hoạt động, chắc chắn đây sẽ là dấu ấn trong chặng đường phát triển của VSD góp phần vào việc đưa TTCK Việt Nam ngày càng phát triển.
Một số nhiệm vụ trọng tâm của VSD triển khai trong năm 2021 và những năm tiếp theo là gì, thưa ông?
Bám sát xu hướng phát triển mới của thị trường và chủ trương, chính sách của Chính phủ trong phát triển TTCK cũng như để hoàn thành các nhiệm vụ mà Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đặt ra cho VSD, năm 2021, VSD sẽ tập trung triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp cả trong ngắn hạn và dài hạn để góp phần vào sự phát triển mạnh mẽ và bền vững của TTCK, cụ thể:
Một là, triển khai các công việc liên quan đến chuyển đổi sang mô hình Tổng Công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam theo Luật Chứng khoán năm 2019 sau khi có Quyết định của Thủ tướng Chính phủ.
Hai là, hoàn thành hệ thống CNTT hỗ trợ sau giao dịch trong gói thầu 04 “Thiết kế, giải pháp, cung cấp lắp đặt và chuyển giao hệ thống CNTT” của SGDCK Tp. Hồ Chí Minh hướng tới triển khai mô hình đối tác bù trừ thanh toán trung tâm đối với TTCK cơ sở; nghiệp vụ giao dịch trong ngày và thanh toán chứng khoán chờ.
Ba là, triển khai các dịch vụ, sản phẩm mới: vận hành hệ thống cổng giao tiếp điện tử với các tổ chức phát hành; cung cấp các dịch vụ cho quỹ hưu trí bổ sung tự nguyện theo lộ trình phát triển sản phẩm được phê duyệt; dịch vụ quản lý chứng khoán thế chấp và đăng ký biện pháp bảo đảm đối với chứng khoán đã đăng ký tập trung tại VSD.
Bốn là, phối hợp với SGDCK Hà Nội triển khai sản phẩm hợp đồng tương lai (HĐTL) trái phiếu chính phủ kỳ hạn 10 năm và tiếp tục nghiên cứu triển khai HĐTL trên bộ chỉ số mới; triển khai các giải pháp cơ cấu, hỗ trợ TTCK theo chỉ đạo của cơ quan quản lý.
Năm là, nghiên cứu triển khai một số nghiệp vụ mới: đăng ký tài khoản tổng và chứng chỉ lưu ký (DR), dịch vụ sổ cổ đông điện tử (E-passbook); ứng dụng CNTT (big data, blockchain, fintech) vào hoạt động nghiệp vụ của VSD nhằm đáp ứng nhu cầu của tổ chức phát hành, thành viên lưu ký và nhà đầu tư trong thời đại công nghệ 4.0.
Tôi xác định đây là những nhiệm vụ quan trọng, đòi hỏi rất nhiều thời gian và các nguồn lực thực hiện từ phía VSD, nhưng với kết quả đã đạt được trong năm 2020, cùng với sự chỉ đạo sát sao, kịp thời của cơ quan quản lý, sự phối hợp hiệu quả của các thành viên thị trường, tôi tin tưởng rằng, VSD sẽ tiếp tục vững bước, vượt qua những khó khăn, hoàn thành các nhiệm vụ đặt ra trong năm 2021, góp phần quan trọng để TTCK Việt Nam phát triển mạnh mẽ phù hợp với thông lệ tốt nhất của quốc tế.

Xin trân trọng cảm ơn ông!
Thanh Huệ thực hiện